Το ψωμί αποτελεί βασικό είδος τροφίμου με μεγάλη θρεπτική αξία και ήταν ανέκαθεν συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή, ενώ από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την καθημερινή, εορταστική και θρησκευτική ζωή του Έλληνα. Μπορεί σήμερα ο ρόλος του στη διατροφή να είναι γνωστός στους περισσότερους, όμως αξίζει να γνωρίσει κανείς και τη σπουδαιότητα που είχε και κατά την αρχαιότητα. 

Από αρχαιοτάτων χρόνων το ψωμί ανήκε στις βασικές διατροφικές συνήθειες πολλών λαών. Στην αρχαία Αίγυπτο το ψωμί κατείχε περίοπτη θέση στην διατροφή και τη θρησκεία και ζυμωνόταν με τα... πόδια, μια συνήθεια την οποία υιοθέτησαν τόσο οι Έλληνες όσο και άλλοι λαοί. Επιπλέον λόγω του μεγάλου σεβασμού προς το ψωμί, ο Όσιρις έγινε ο θεός του σιταριού και σύμφωνα με το μύθο θέσπισε τον τρόπο πληρωμής με ψωμί αντί χρημάτων στους εργάτες της εποχής.

Στη Ρώμη πάλι, το ψωμί έγινε γνωστό το 500 π.Χ., κυριαρχώντας στους γάμους, ενώ τα πρώτα οργανωμένα αρτοποιεία εμφανίστηκαν στην πόλη το 97-117μ.Χ. επί αυτοκράτορα Τραϊανού. Οι ευκατάστατοι Ρωμαίοι μάλιστα, έδειχναν ξεκάθαρα την προτίμησή τους στο ακριβό λευκό ψωμί.

Οι αρχαίοι Έλληνες σταδιακά εμπλούτισαν τη γκάμα ψωμιών, ενώ σήμερα έχουν καταγραφεί περίπου 72 είδη, που πήραν την ονομασία τους από το είδος του σιτηρού και την εκάστοτε μέθοδο ψησίματος. Το λευκό ψωμί, ο ζυμίτης από αλεύρι, νερό και προζύμι, ο άζυμος άρτος από αλεύρι και νερό και ο σιμιγδαλίτης από λεπτό αλεύρι ανήκαν στα πιο γνωστά είδη. Κατά το 2ο αιώνα μ.Χ., τα πρώτα αρτοποιεία έκαναν την εμφάνισή τους, με κυρίαρχο εκείνο του Θεάριου, κορυφαίου αρτοποιού κατά την αρχαιότητα. Οι περισσότεροι αρτοποιοί μάλιστα χρησιμοποιούσαν στη συνταγή θαλασσινό αλάτι για περισσότερη νοστιμιά!

Συνήθειες στην αρχαιότητα

Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν λιτοδίαιτοι και τρέφονταν με χορταρικά, ψωμί, τυρί και ελιές. Ωστόσο, αν στα συμπόσια προσφερόταν κρέας, οι καλεσμένοι έτρωγαν με τα χέρια χρησιμοποιώντας κομμάτια ψωμιού αντί για πετσέτα, τα οποία στη συνέχεια πετούσαν στους σκύλους τους για να τους ακολουθούν παντού. Στη Μυκηναϊκή εποχή, καθένας διέθετε το δικό του χειροκίνητο μύλο για να μετατρέπει το σιτάρι σε αλεύρι και να παρασκευάζει το ψωμί που επιθυμούσε. Μία γνωστή δοξασία ήθελε το ζυμάρι να σταυρώνεται (σ.σ. πριν εμφανιστεί ο χριστιανισμός και το γνωστό... σταύρωμα του φαγητού) πριν ψηθεί, για ένα επιτυχημένο και γευστικό αποτέλεσμα. Αν ένα κομμάτι ψωμιού έπεφτε κάτω, οι άνθρωποι το σήκωναν, το... φιλούσαν και το τοποθετούσαν πάλι στο τραπέζι! Τα ψίχουλα από το βραδινό γεύμα τινάζονταν στον κήπο την επόμενη μέρα για να τα φάνε τα πουλιά και τα ξερά κομμάτια μουλιάζονταν για να τα φάνε οι κότες. Με άλλα λόγια, όλα τα μέρη του ψωμιού αξιοποιούνταν, γιατί από τότε ίσχυε ότι “είναι αμαρτία να πετιέται το ψωμί”, μια συνήθεια η οποία έχει παραμείνει αναλλοίωτη μέχρι τις μέρες μας.

Έθιμα και εορτασμοί

Το ψωμί κατείχε σημαντικό ρόλο στα έθιμα και τις γιορτές της εποχής. Για του λόγου το αληθές, οι Έλληνες πρόσφεραν άρτους στους θεούς, τους λεγόμενους “θειαγόνους”, ενώ στο ναό της Δήμητρας στην Ελευσίνα κατά τη γιορτή των Μεγαλαρτίων, προσφερόταν άρτος στη θεά. Σύμφωνα με το φιλόσοφο Διογένη το Λαέρτιο, κατά τη διάρκεια μιας τέτοιας γιορτής η μυρωδιά του ψωμιού κράτησε ζωντανό τον άρρωστο τότε σοφό Δημόκριτο για τρεις μέρες, ώστε να δει την αδερφή του να λαμβάνει μέρος σε αυτήν.

Στα μεγάλα Διονύσια, οι συμμετέχοντες πήγαιναν με καλάθια που περιείχαν κρασί, νερό και ψωμί, απαραίτητα υλικά για τη θυσία στο θεό Διόνυσο. Στην αρχαία Μακεδονία, ο εκάστοτε μελλόνυμφος δοκίμαζε τη δική του μερίδα ψωμί και της μέλλουσας συζύγου του για καλοτυχία.

Πολύτιμα εργαλεία

Από περιγραφές του Ησίοδου μαθαίνουμε τα πιο χαρακτηριστικά εργαλεία που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες για το όργωμα και την παρασκευή ψωμιού. Από τα πιο γνωστά εργαλεία του γεωργού ήταν το ξύλινο αλέτρι για το όργωμα του χωραφιού και ο κλητσίνικος, ένα ξύλινο μυτερό εργαλείο, το οποίο χρησιμοποιούσε ο θεριστής για το δέσιμο των σταχυών με το δεματικό, δηλαδή το γερό στέλεχος των φυτών που έπαιρνε το ρόλο των σχοινιών.

Το πλαστήρι αποτελούσε κυκλική επιφάνεια από σανίδες, με το οποίο άνοιγαν φύλλα από ζυμάρι ενώ η φημισμένη πινακωτή ήταν ένα εξάρτημα με χωρίσματα, στα οποία τοποθετούσαν τα καρβέλια για να ψηθούν.

Όσο για τις γάστρες, ήταν μεταλλικές κατασκευές, στις οποίες οι άνθρωποι τοποθετούσαν το ψωμί για να το ψήσουν, ενώ η κοφίνα ήταν μεγάλο καλάθι στο οποίο οι αρτοποιοί έβαζαν το έτοιμο ψωμί. Οι γάστρες και οι κοφίνες χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα.

Άλλα χρήσιμα εργαλεία ήταν το αμπάρι για τη φύλαξη των υλικών παρασκευής ψωμιού, το δερμόνι για το κοσκίνισμα του καρπού, η παλαμαριά, η οποία χρησίμευε για την προστασία των χεριών των θεριστών από μικροτραυματισμούς και κοψίματα, το σκαφίδι για το ζύμωμα, το δρεπάνι για τη γεωργία και το θερισμό κ.ά.

«Μεγαλάρτια» ξανά στη χώρα μας!!!

Η σπουδαία γιορτή των «Μεγαλάρτιων», η οποία διοργανώθηκε για πρώτη φορά πριν 2.500 χρόνια από τους Αθηναίους και του Ελευσίνιους προς τιμήν της θεάς Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης φιλοδοξεί να «ξαναγεννηθεί» στις μέρες μας από τη Συντεχνία Αρτοποιών Αθηνών. Απώτερος σκοπός της συγκεκριμένης κίνησης είναι τόσο η αύξηση του τουρισμού όσο και η αναζωπύρωση του παγκόσμιου ενδιαφέροντος για τη σπουδαία πολιτιστική κληρονομιά της χώρας μας. Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι οι πρώτες επαφές του προέδρου της Συντεχνίας Αρτοποιών κ. Ευθύμιου Πάντου με τον Υπουργό Πολιτισμού και Τουρισμού κ. Παύλο Γερουλάνο, καθώς και οι συζητήσεις με τους αρμόδιους του Δήμου Αθηναίων έχουν αφήσει ιδιαίτερα θετικές εντυπώσεις για την υλοποίησή της. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι το γεγονός ότι η εν λόγω μεγάλη γιορτή λαμβάνει ήδη χώρα στη γειτονική Σικελία με την ονομασία «MEGALARTIA».

Κείμενο: Έρη Παναγιωτοπούλου

Aπό το τεύχος 94 (ΙΑΝ-ΦΕΒ 2012) του περιοδικού Α-Ζ