Γλώσσες

ΑΡΘΡΑ & ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

A  A  A +
Πίσω
Κυπριακό Μουσείο για το πλουμιστό ψωμί
Κυπριακό Μουσείο για το πλουμιστό ψωμί

Έναν ιδιαίτερο τρόπο να τιμήσει την παράδοση αλλά και να τονίσει τη σημασία του ψωμιού στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, σκέφτηκε η λαογράφος και ερευνήτρια Δωρίτα Βοσκαρίδου. Το “Πλουμιστό Ψωμί”, όπως ονομάζεται το μουσείο – εργαστήρι αρτοδημιουργίας που βρίσκεται στη Λεμεσό της Κύπρου, αποτελεί σημείο συνάντησης για όσους αγαπούν το ψωμί και για όσους ενδιαφέρονται να μάθουν περισσότερα για ένα από τα σημαντικότερα διατροφικά είδη.

Πόσοι γνωρίζουμε ότι η αγγλική λέξη company (=εταιρεία αλλά και παρέα) προέρχεται ετυμολογικά από το λατινικό «com» που σημαίνει «μαζί» και το επίσης λατινικό «pani» που σημαίνει ψωμί και περιγράφει δηλαδή μια ομάδα ανθρώπων που μοιράζονται το ίδιο ψωμί; Αυτήν την πτυχή του ψωμιού είχε στο μυαλό της η ερευνήτρια και συγγραφέας Δωρίτα Βοσκαρίδου όταν συνέλαβε την ιδέα ενός μουσείου για το πλουμιστό ψωμί της Κύπρου.

Πλουμιστό ψωμί και συμβολισμοί

Εξετάζοντας την ιστορία του ψωμιού, βλέπουμε ότι σχεδόν ποτέ δεν ήταν ένα απλό διατροφικό αγαθό. Η ετοιμασία του ψωμιού ήταν παραδοσιακά μια ομαδική υπόθεση που έφερνε κοντά συγγενείς, φίλους και κατοίκους μιας συγκεκριμένης περιοχής. Θρησκευτικές, συμβολικές, πνευματικές και κοινωνιολογικές προεκτάσεις απλώνονταν πάνω σε κάθε φρατζόλα και κάθε καρβελάκι που ψηνόταν. Στην Κύπρο, οι προεκτάσεις αυτές εκφράζονταν με διάφορα «πλουμίσματα», στολισμούς δηλαδή, πάνω στο ψωμί. Χαρακτηριστικά για την κάθε περίπτωση, τα διακοσμημένα ψωμιά φτιάχνονταν και προσφέρονταν στις περισσότερες θρησκευτικές τελετές, όπως επίσης και σε όλες τις προσωπικές και οικογενειακές γιορτές. Όσο πιο σημαντική ήταν η γιορτή και η περίσταση, τόσο πιο έντονη και περίτεχνη ήταν και η διακόσμηση των ψωμιών: Χριστόψωμα και γεννόπιτες για τα Χριστούγεννα, ψωμιά που συμβολίζουν το αγκάθινο στεφάνι και τα σταυρωμένα χέρια του Χριστού καθώς και αυγοθήκες σε εντυπωσιακά σχήματα για το Πάσχα. Τα σύμβολα με τα οποία στολίζονταν τα ψωμιά, είχαν πολύ συγκεκριμένα νοήματα: ο σταυρός συμβολίζει την πίστη, τα σταφύλι το Χριστό και την εκκλησία, τα αστέρια τη θεϊκή καθοδήγηση, το τρίγωνο τη σχέση ουρανού, γης και ανθρώπου, τα περιστέρια την αγνότητα, τα φύλλα ελιάς την ειρήνη και τη γαλήνη. Και στις κοινωνικές εκδηλώσεις των ανθρώπων το ψωμί ήταν παρόν, αφού ειδικά διακοσμημένα ψωμιά στέλνονταν ως πρόσκληση σε γάμο, ενώ ψωμάκια περασμένα σε κλωστή όπως οι χάντρες σε ένα κολιέ, προσφέρονταν στις επισκέψεις σε γυναίκες λεχώνες.

Η δημιουργία του μουσείου

Η κ. Δωρίτα Βοσκαρίδου, έπειτα από οχτώ χρόνια συνεχούς ραδιοφωνικής παρουσίας και πολλές έρευνες στη λαογραφία των Κυπρίων, χειροτέχνησε η ίδια την πρώτη συλλογή από πλουμιστά ψωμιά. Η θερμή υποδοχή των παραδοσιακών ψωμιών, οδήγησε στη δημιουργία του μουσείου στη Λεμεσό.

Στο μουσείο «Το Πλουμιστό Ψωμί» ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να δει πραγματικά δείγματα των πλουμιστών αυτών ψωμιών και να ακούσει τις λεπτομέρειες για την ιστορία και τη χρήση τους μέσα στους αιώνες. Ο επισκέπτης μπορεί επίσης να διαβάσει αυθεντικές μαρτυρίες και καταθέσεις γυναικών μεγάλης ηλικίας από διάφορα γεωγραφικά διαμερίσματα του νησιού.

Λαογραφικά στοιχεία

Σε μια εκτεταμένη παρουσίαση διαφανειών της ιστορίας του άρτου, με επίκεντρο ιδιαίτερα το πλουμιστό ψωμί στην Κύπρο, γίνεται αναλυτική αναφορά στην κοινωνική άποψη της προετοιμασίας και κατανάλωσής του. Οι νοικοκυρές της γειτονιάς συγκεντρώνονταν, ζύμωναν και φούρνιζαν όλες μαζί τα ψωμιά τους. Ανάλογα με την περίσταση, έφτιαχναν κοινά βρώσιμα ψωμιά ή εορταστικά, τα οποία ήταν περίτεχνα διακοσμημένα, είτε παρασκεύαζαν εκκλησιαστικούς άρτους για τις διάφορες θρησκευτικές γιορτές.

Η συγκέντρωση όλης της οικογένειας γύρω από το τραπέζι ήταν πάντα για την κυπριακή κοινωνία μια ιερή διαδικασία και το ψωμί στο τραπέζι συμβόλιζε την παρουσία του ίδιου του Χριστού και απαιτούσε ανάλογη συμπεριφορά των ανθρώπων μεταξύ τους και προς το ψωμί. Δεν επιτρεπόταν σε κανέναν να αποχωρήσει από το τραπέζι πριν η νοικοκυρά απομακρύνει το ψωμί.

Στο μουσείο λοιπόν, υπάρχει η δυνατότητα ξενάγησης του επισκέπτη ανάμεσα στα ειδικά διαμορφωμένα και φωτισμένα εκθετήρια με τα πλουμιστά ψωμιά αλλά και στο υπόλοιπο ιστορικό υλικό πάνω στο οποίο έχει στηθεί ένα σημαντικό μέρος της έκθεσης.

Η ερευνήτρια-συγγραφέας Δωρίτα Βοσκαρίδου είναι η ίδια υπεύθυνη για την επιλογή και την ετοιμασία καθενός από τα μουσειακά εκθέματα, τα οποία αποτελούν πιστή αναπαραγωγή των παραδοσιακών πλουμιστών ψωμιών σε κάθε τους λεπτομέρεια. Για όλα τα παραπάνω, περιδιαβαίνοντας κανείς στους χώρους του μουσείου-εργαστηρίου και παρατηρώντας τα εκθέματα, αντιλαμβάνεται απολύτως το νόημα της φράσης του συγγραφέα Αθήναιου από το έργο «Δειπνοσοφιστές», "Μα είναι φοβερό να δεις και να προσπεράσεις της Κύπρου τα ψωμιά και καβαλάρης να’σαι, γιατί σαν τον μαγνήτη τους τραβούν τους πεινασμένους..."

Παράλληλες εκδηλώσεις

Η δημιουργία του μουσείου ευνόησε την οργάνωση και άλλων εκδηλώσεων και γεγονότων γύρω από το ψωμί. Παιδικά εργαστήρια, επισκέψεις οργανωμένων ομάδων, διαλέξεις, συζητήσεις και γευσιγνωσίες περιέχονται στο πρόγραμμα του μουσείου. Πρόσφατα μάλιστα, το «Πλουμιστό Ψωμί» ταξίδεψε και στη Λευκωσία για τρεις εβδομάδες, όπου και διοργανώθηκε συμπόσιο με θέμα το ψωμί και τις πολυποίκιλες διαστάσεις του, πραγματοποιήθηκε γευσιγνωσία και έλαβε χώρα εργαστήρι πλουμίσματος ψωμιού. Για τις ανάγκες αυτού του ταξιδιού, δημιουργήθηκε στην ουσία μια δεύτερη κινητή μονάδα με όλα τα εκθέματα του μουσείου τοποθετημένα σε κατάλληλα διαμορφωμένα εκθετήρια και με συνοδευτικό οπτικοακουστικό υλικό. Με αυτόν τον τρόπο, ο πολύτιμος θησαυρός του μουσείου μπορεί να ταξιδεύει και να παρουσιάζεται και σε άλλες περιοχές.

Στα ίδια πλαίσια και με τους ίδιους στόχους είναι και οι εκδηλώσεις που προγραμματίζονται μέσα στο 2013. Ιδιαίτερη έμφαση έχει δοθεί στα προγράμματα για νέους, στη δραστηριοποίηση των ατόμων της τρίτης ηλικίας και στους κύπριους καλλιτέχνες. Ειδικά προγράμματα έχουν ετοιμαστεί και για οικογένειες, εκπαιδευτικούς και ξεναγούς. Επίσης, γίνεται προσπάθεια να εμπλουτιστεί η συλλογή πλουμιστών ψωμιών, να ετοιμαστεί και να παρουσιαστεί νέο υλικό και να παρουσιαστεί το μουσείο εκτός Λεμεσού. Παράλληλα με την ανάδειξη του πλούτου και της ιστορικής σημασίας του πλουμιστού ψωμιού, το Μουσείο λειτουργεί ως ευρύτερο κέντρο για τη λαογραφική, καλλιτεχνική και πολιτιστική δημιουργία.

Εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά

Ξενάγηση στους χώρους, παρουσίαση της ιστορίας του ψωμιού και εργαστήρι πλουμίσματος με βιωματική συμμετοχή των επισκεπτών περιλαμβάνει το ολοκληρωμένο διαδραστικό πρόγραμμα του μουσείου που απευθύνεται σε μαθητές σχολείων.

Σε συστηματική βάση λειτουργεί επίσης, το απογευματινό εργαστήρι για παιδιά "Ο Μικρός Φούρναρης", όπου οι μικροί "αρτοποιοί" διδάσκονται λαογραφία και κάνουν τις πρώτες απόπειρες πλουμίσματος.

Μια βραβευμένη έκδοση

Χειρόγραφα, αυθεντικές μαρτυρίες και 74 φωτογραφίες μάς ταξιδεύουν σε τόπους της Κύπρου που μοσχοβολούν φρεσκοψημένο ψωμί. Όλα αυτά συμπεριλαμβάνονται στο βιβλίο της Δωρίτας Βοσκαρίδου που κυκλοφόρησε το 2011 από τις εκδόσεις Νόστος, με τίτλο “Το Πλουμιστό Ψωμί της Κύπρου”. Οι συμβολισμοί στα «πλουμίδια» των ψωμιών έρχονται στην επιφάνεια μέσα από μαρτυρίες γυναικών που συνεχίζουν την παράδοση, ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύεται η μεγάλη σημασία του ψωμιού στην καθημερινότητα των Κυπρίων. Η ενδιαφέρουσα έκδοση έχει βραβευτεί για την αρτιότητά της και έχει παρουσιαστεί πολλές φορές.

Κείμενο: Λίνα Καπετάνιου

Από το τεύχος 100 του περιοδικού Α-Ζ (ΙΑΝ-ΦΕΒ 2013).